آدمیت می نویسد:

در میان همه نویسندگان سیاسی دنیای اسلامی در آن دوره تنها میرزا فتحعلی را می شناسم که تناقض فلسفه سیاست غربی و شریعت را آشکارا اعلام کرد، مدافع قانون اساسی عرفی بود، تفکیک مطلق سیاست و دیانت را لازم می شمرد، عدالت را در قانون موضوعی عقلی جست و جو می کرد و به عدالت دینی از پایه اعتقاد نداشت، و بالاخره مخالف هر تلفیقی میان آیین سیاست اروپایی و اصول شریعت بود.

 قسمت اول:

[audio:https://goftar-berlin.de/wp-content/uploads/2013/03/2013-03-02_a.mp3]

قسمت دوم:

[audio:https://goftar-berlin.de/wp-content/uploads/2013/03/2013-03-02_b.mp3]

میرزا فتحعلی علت پیشنهاد خود را در مور تغییر خط  در روزنامه حقایق اسلامبول می نویسد:

«غرض من از تغییر خط اسلام این بود که آلت تعلم علوم و صنایع سهولت پیدا کرده، کافه ملت اسلام، شهری یا دهاتی، حضری یا بدوی، ذکوراً یا اناثاً مانند پروس به تحصیل علوم و صنایع امکان یافته، پا به دایره ترقی گذارده و رفته رفته در عالم تمدن خود را به اهالی اروپا به رساند.»

میرزا فتحعلی در عشق به وطن می نویسد:

«همانطور که «احتیاج عقلی» آدمی را «تحصیل علوم و تحقیق قوانین طبیعت» بر می دارد – «احتیاج روحانی» انسان رامحبت خانواده و «حب وطن» تامین می کند. و تاثیر عشق وطن در بعضی مزاجها به حدی است که دیده شده، «جدایی وطن» به هلاکت انجامد.»

دنباله متن …

سید جواد طباطبایی می نویسد:

با میرزا فتحعلی آخوندزاده و میرزا آقا تبریزی زبان فارسی به قلمرو مضمون ها و درون مایه های جدید رانده شد و آن دو کوشش کردند زبان فارسی را با مبنای فردانیت انسان دوران جدید آشنا کنند. بدینسان، به نظر می رسد که سرشت نوگرایی و تجدد خواهی در قلمرو ادب فارسی، و بی سابقه بودن آن، را تنها می توان با توجه به مبنای نظری جدید آن توضیح داد و گرنه همسانی هایی میان برخی از مضمون ها ودرون مایه های ادب قدیم و جدید وجود دارد.

تمایز میان درون مایهً عشق سارا خانم به آقا هاشم، در نمایشنامه هاشم آقا خلخالی میرزا آقا تبریزی، و لیلی و مجنون در ادب قدیم، تمایز درون مایه و شیوه پرداخت آن در دو دوره ادب فارسی نیست بلکه پدیدار شدن مبنای «فردانیت» در اندیشه جدید است، پدیدار شدن این مبنای جدید در افق ادب فارسی وتوجهی که نو گرایان ایرانی به آن پیدا کردند، موجب شد که تجددخواهی در قلمرو ادبیات جز با ایجاد گسستی از مبانی قدیم، نتواند تکوین پیدا کند و این گسست از مبنای قدیم، ناچار به صورت «انقلابی» در همه عرصه ها ظاهر شد.

دنباله متن …