پیش ازاین اشاره شد، با پیروزی جنبش مشروطیت، درایران برای نخستین بار انتخابات برگذارشد، درپی آن مجلس شورای ملی تشکیل گردید، که همزمان نقش “مجلس موسس” را نیز ایفا میکرد،با تاسیس مجلس، کار قانون نویسی های جدید گسترش یافت، با تاسیس رسمی نخستین نهادهای حکومت قانون وبویژه ایجاد نظام قضایی جدید که رکن اساسی حکومت قانون است، کوشش گردید درکنارتثبیت حقوق پارلمانی « دارالشورای ملی »نهاد دولت دراستقلال خود ازسایرقوا و بویژه به لحاظ حقوقی ازتعرض ودخالت شاه ودرباردرامان باشد، ودربرابر مجلس پاسخگوباشد، به شاه «حالی»کردند « پادشاه مملکت مشروطه دستخط نمی فرمایند بلکه امضا می فرمایند». درحوزه خطیرقضایی به مجتهدین خاطرنشان گردید:« غیرازمحاکم عدلیه محکمه دیگری نباید باشد»اما این تحول مهم تاریخی نمی توانست بدون مقاومت نیروها ی حافظ مناسبات کهن، درعمل ونظربه سادگی انجام گیرد؛ درعمردوساله مجلس اول شورای ملی جبهه ای از گروه های کهنه کارنهاد سلطنت ودرباروگروهی ازروحانیان ضد مشروطه وحکومت قانون به رهبری شیخ فضل الله نوری درهمراهی عملی با حکام وملاکین کهنه کارازنوع قوام الملک شیرازی درفارس وحاج آقا محسن عراقی(اراکی) درنواحی مرکزی ورحیم خان سردارنصرت وپسرانش درآذربایجان وسالارالدوله درکرمانشاه و…به امری واقعی تبدیل گشته بود.دروضعیت گذاردولت مطلقه به مشروطه وخلاء قدرت وضعف قدرت اجرایی که بخشی ازآن ناشی از مشکلات تدوین واجرای قانون وعدم تثبیت وتحکیم نهادهای لازمه حکومت مشروطه بود، همراه با تجاوز دولت عثمانی در بحبوحه هرج ومرج، به همراه ائتلافی از« افراطیون » چنان وضعیت پرآشوبی برکشورتحمیل گردیده بود، که خروج از ورشکستگی مالی دولت هم  عمدتا به دلیل وجود آن نا امنی فراگیر، علیرغم تلاش مجلس ودولت، امری نا ممکن گردید. ، اما دراین میان« جبهه افراطیون» فعالیت های خود را به بهانه روی کار آمدن دولت میرزا علی اصغرخان امین السلطان تشدید وبه نام« دفاع ازمشروطیت » به مخالفت بامجلس ودولت برخاست.

.

فریدون آدمیت با استناد به مدارک متعدد ومتنوع تاریخی، شناسنامه وکارنامه وعقاید« جبهه افراطیون » را درآخرین پژوهش ونوشته خود درباره مشروطیت مورد بررسی قرارداده است: آدمیت درباره هویت جبهه افراطیون آنان راشامل” دسته انقلابی با مرام سوسیال دموکراسی روسی، به علاوه گروه اجتماعیون عامیون، به علاوه چند انجمن، به علاوه عناصرمجاهد وفدایی قفقازی وآذربایجانی به علاوه منفردینی با همکاری محدود” معرفی می کند. انجمن های اجتماعیون درتهران، گیلان وآذربایجان با نام های مختلف فعالیت می کردند. مجلس اول” سران ائتلاف را پنج تن وعاملان موثرش را دوازده نفراعلام کرد”، حیدرخان در سرگذشت شخصی خود نوشته است که «حوزه» هفت نفری به رهبری او« با فرقه اجتماعیون عامیون کارگری روسیه رابطه » داشته است حیدرخان تصریح کرده است که ” سه جوخه « تروریست » که« هیات مدهشه » را می ساخت” تحت فرماندهی اوبوده است. “از اقلیت معدود مجلس به یقیین سه تن، حسن تقی زاده، میرزا ابرهیم آقا تبریزی ومیرزا ابوالحسن خان معاضدالسلطنه جزواجتماعیون” بودند. ازسخنوران، سید جمال الدین اصفهانی وملک المتکلمین وازروزنامه نویسان میرزا جهانگیرخان صوراسرافیل، محمدرضا مساوات وعبدالرحیم خلخالی درحوزه اجتماعیون عضویت داشتند. براساس« اوراق تازه یاب مشروطیت » دوماه پیش ازتصویب متمم قانون اساسی ویک ماه پیش از ترور نخست وزیرحکومت مشروطه (جمادی الثانی 1325) بنا به تشخیص« قومته مرکزی »(کمیته مرکزی) اجتماعیون بادکوبه از”«مرکزمقدس اجتماعیون انقلابیون» هشت تن فدایی « پاک اعتقاد » به عنوان« سرباز وطن » ازبادکوبه به ماموریت سری روانه دارالخلافه گشتند، ودرخدمت اجتماعیون پایتخت قرارگرفتند”. آدمیت می نویسد:” اجتماعیون ما درتفکرسیاسی دارای معلومات عمیقی نبودند ودرچند اعلامیه اجتماعیون که انتشاریافته نشانی ازدانش وهوشمندی نیست، پایه فرهنگ سیاسی ایشان را نوشته های روزنامه های قفقاز می ساخت”. توجه آنان به انقلاب فرانسه  دراساس معطوف” به حوادث دوره ترور انقلاب فرانسه بود”. وبه گواهی دومین رییس مجلس مشروطیت، میرزا محمودخان احتشام السلطنه،« لفظ انقلاب وگیوتین اززبان وکلای افراطیون نمی افتاد؛ یکی می خواست روبسپیربشود ویکی مارا وسومی دانتن».درنظر« افراطیون » اعتبارانقلاب فرانسه در” دستگاه دیوانه گیوتین ” دیده می شد. آدمیت درهمین زمینه می نویسد:” درمرحله حساس کنونی که مجلس ودولت براساس مشروطگی با سلطنت درگیربود، جبهه افراطی روشی درپیش گرفت…که نفی مطلق الزامات دموکراتی بود”. کاراین گروه افراطی” به ماخذ مذاکرات مجلس (چیزی نبود جز) بمب اندازی ومحیط وحشت آفریدن، آرایش تظاهرات با شعارها ی افراطی، تبلیغ قهروخشونت، نشرشبنامه آمیخته با تهدید وپرخاشگری، رییس مجلس ورییس دولت را تهدید به کشتن کردن، تجاوزبه مصونیت پارلمانی تا آنجا که« آزادی اظهار رای وعقیده » نمایندگان مورد تعرض قرارگرفت. و نماینده ای که مخالف« سلیقه آشوب طلبان » سخنی می گفت« تهدید به ضرب وقتل می گشت ودر« خوف وخفا » ازمجلس بیرون می رفت. صادق طاهباز(رحیم اف) نماینده انجمن آذربایجان وعضو گروه حیدرخان علنا دوبارنخستین رییس مجلس شورای ملی ایران را تهدید به مرگ کرد به گونه ای که حاصل آن تهدید وارعاب کناره گیری صنیع الدوله از ریاست مجلس بود.چندی بعد گروهی از افراطیون مسلح شبانه به خانه رییس بعدی مجلس احتشام السلطنه هجوم بردند واورا نیز وادار به استعفا کردند. حیدرخان درسرگذشت شخصی خود تصریح می کند به قصد ایجادجو تروروارعاب« پس ازشور زیاد » تصمیم به انداختن بمب گرفته شد که توسط فداییان بادکوبه به اجرا درآمد ودر جلسه دیگر تصمیم به انفجار بمب بزرگ تری گرفته شد. درگفتگوی مجلس درنکوهش رفتار افراطیون ” مجلس ازحق اجتماع مردم وآزادی بیان دفاع کرد”. درمجلس گفته شد:« بعدازتشکیل مجلس محترم شورای ملی که بنایش برآزادی افکاروآرا است، دیگرفایده این اوراق لاطایل( شبنامه ) چیست؟ اگرسخنی دارند بنویسند وبیاورند درمجلس وبا استدلال گفتگونمایند».میرزا فضلعلی آقا تبریزی “« برمدعی عاقل» که به تحریک دوستان نادان مشغول است اشاره کرد وگفت« ازهرحرفی که می زنند بوی آشوب می آید ».گفته شد« بعضی به لباس مشروطه خواهان درانجمن ها تحریک کردند ومی کنندکه آنها را می شناسیم» دیگرنماینده مجلس گفت: براساس قانون مشروطه« وزیری که معین می کنند مادامی که سلب اعتماد مجلس ازاونشده باشد به حال خود باقی است، نه اینکه هرکس اجتماع نماید که ما فلان وزیر رانمی خواهیم.» دیگر وکیل مجلس گفت:« همه شما می دانید ومی شناسید که اینها محرک دارند واصل محرکشان پنج نفرا ند وهرکدام ازآن ها تبعه ونوکری برای این کارها دارند».”ندای خشونت لخت با مضمون تند تردرشبنامه های چند انجمن هرروز منتشر می شد”. اعتراض مجلس دربرابر افراطیون منجر به ارایه” دولایحه فردی وجمعی” گردید. محمد تقی هروی خواستار محاکمه دو تن از” سران نامدار” « جامع آدمیت »، یحیی میرزا اسکندری وسلیمان میرزا اسکندری شد.یحیی میرزا درجلو مجلس درخطابه خود برای افراد« غوغا طلب فتنه جوکه اسم خود را وطن پرست وملت خواه گذارده اند»، گفت: رییس دولت یعنی امین السلطان« به وکلای مجلس ازرییس ومرئوس رشوه داده، ونمی گذارد اموراین مملکت پیشرفت نماید».نماینده دیگر مجلس گواهی داد که آن دو برادر« روزمره » به کار ناسزا گویی واتهام به اعضای دولت ومجلس مشغولند، آنان باید به محاکمه کشیده شوند واتهام زننده باید« علنا بگوید کدام یک ازاهل مجلس رشوه گرفته است »اگر ثابت گردید وکالت او باید منفصل وگرنه آن شخص مجازات گردد.پیش ازآن که هیات« فوق العاده »مجلس برای محاکمه تعیین گردد، یحیی میرزا وسلیمان میرزا اسکندری طی نامه ای به مجلس ازخود رفع اتهام کردند، وبراساس اسناد میرزا فضلعلی آقا تبریزی« معذرت » خواستند ونوشتند آنچه که تا کنون گفته اند« ازراه خیرخواهی » بوده است ، اقدام مجلس را« دخل وتصرف » درامورعدلیه اعلام کردند آن هم« برای حرف های نزدنی » آدمیت می نویسد:” دوشاهزاده دروغ مرقوم داشتند، گرچه طبعا هرمتهمی به دفاع خویشتن برمی آید، درواقع ازمجلس پوزش خواستند وبه تملق گویی هم روی آوردند وبه زیرکی اتهام دیگریعنی تبلیغ خشونت رفتاررا که مجلس برآن تاکید نهاده بود، به روی خویش نیاوردند”. پس ازآن پوزش نامه، درمجلس نوعی “تردید عارض گشت “وچند واسطه هم تراشیدند، برخی هم پیشنهاد مدارا دادند، نماینده افراطی مجلس سید حسن تقی زاده گفت:” این اشخاص با لایحه ای که نوشتند« برائت ذمه خودرا حاصل کردند ». آدمیت سخن تقی زاده را مغالطه می داند ومی نویسد:” حکم برائت می بایستی از محکمه قضایی یا هیات منصفه صادر گردد”. در لایحه جمعی مجلس به” فضای نا ایمن وهراس انگیز” اعتراض واز مجلس خواستند تا به چاره اندیشی برآید.” اما به عقیده تقی زاده: وظیفه مجلس رسیدگی به لوایح نیست، بلکه باید« به وزارت داخله رجوع شود هرطور صلاح می دانند رفتار کنند » اما ازنظرهستی مجلس ومشروطگی چه مساله ای مهمترازاین بود که مصونیت مجلس وحقوق پارلمانی مورد تجاوزقرارگرفته باشد” نما یند گان  مجلس به اعتراض برخاستند که آزادی« اظهار رای وعقیده » ندارند واگر خلاف سلیقه« آشوب طلبان » سخنی بگویند« تهدید به ضرب وقتل » می گردند. دراعتراض به محیط ترور و وحشت ودر مذاکرات مجلس در باره آن لایحه” فکرتصفیه مجلس وانحلال انجمن ها ی افراطی تبلوریافت”. تقی زاده دردفاع ازموضع اقلیت مجلس گفت:« می خواهند آزادی ومشروطه را ازمردم بگیرند، درعهده خودلازم می دانم از دوچیز تخطی نکنم: یکی ازشرع ویکی از ترتیب مشروطیت، وقتی این دورا ملاحظه کردم اگرهرعنوانی بکنم سایرین حق اعتراض وهیاهو ندارند».ونتیجه گیری کرد که« انجمن آزاد است مادامی که مخالف این دو نباشد ». یکی ازنمایندگان مجلس سخنان اورا لفاظی خواند ودیگری غرض آلود، فلک المعالی رشتی که در مواردی با تقی زاده هم رای بود، در رد ادعای تقی زاده به رعایت« ترتیب مشروطیت » گفت« درکدام مملکت مشروطه بلکه جمهوری هست که یک نفرغیرمعلوم الحال » ازخیابان چراغ گازتا جلو مجلس فحاشی کند؟

درشرایطی که” کانون های تحریک وتوطئه وخشونت رفتار”دیگر در بیرون مجلس آنچنان گسترش یافته بود، که مصونیت مجلس وحقوق پارلمانی نمایندگان را به مخاطره انداخته بود، آدمیت این پرسش را مطرح می کند که:” تصفیه مجلس از عناصر افراطی به خودی خود، دراوضاع سیاسی زمانه چه مشکلی راحل می کرد؟ ازبیرون انداختن چند نماینده افراطی چه چیزی عاید مشروطگی می گشت؟ آدمیت براین نظراست که قضیه عمده انفصال چند نماینده مجلس ازوکالت نبود بلکه به کارگرفتن قدرت قانونی درباره همان دسته هایی بود که درکانون های تحریک وتوطئه خلاف الزامات دموکراتی عمل می کردند. آدمیت می افزاید فکر تصفیه واخراج چند نماینده به هیچ وجه ارتباطی با عقاید سیاسی رادیکال یا انقلابی یا اعتقاد شخصی ایشان نداشت، به انصاف باید گفت که مجلس دراین جهت کمال شکیبایی را داشت. بحث برسرکردارسیاسی آنان بود.         

 

قسمت اول:

[audio:https://goftar-berlin.de/wp-content/uploads/2013/11/2013-11-16_a.mp3]

قسمت دوم:

[audio:https://goftar-berlin.de/wp-content/uploads/2013/11/2013-11-16_b.mp3]

.