پس ازدوکابینه میرزانصرالله خان مشیرالدوله و وزیرافخم، امین السلطان اتابک که چهارسالی درسفر دور دنیا به سر می برد، برای ریاست وزرا به ایران فرا خوانده شد. اتابک پیش ازآن در دو دوره طولانی یعنی یک ونیم دهه صدارت در دوره “ناصری”و «مظفری» کارنامه تاریک وسیاهی ازخود برجا گذاشته بود.  میرزا علی خان امین الدوله که در دومین سال سلطنت مظفرالدین شاه به صدارت رسید ووزیری دولت خواه وترقی خواه وفرهنگ دوست بود و” طرحی منظم برای اصلاحات ” درایران داشت، با طرح های مقابله جویانه همین امین السلطان اتابک ومحافل هم فکراودردربارناکام ماندوحدود یک دهه پیش از پیروزی مشروطیت، امین الدوله  پس از یک سال واندی صدارت وادار به استعفا گشت واتابک برای باردوم به صدارت رسید وآنگاه که به درخواست شاه به گفته فریدون آدمیت” زیر بارسومین قرضه نرفت” از صدارت عزل وراهی سفر دور دنیا شد.

آدمیت درارتباط با سفراومی نویسد: “تجربه ژاپن ذهنش را ربود” ، اتابک دریکی ازنامه های خصوصی خود به این نکته اشاره می کند که” درصحبت با امپراتور ایتو  بنیان گذار نظام مشروطه ژاپن”، آن ها از گرفتاری هایشان وچگونگی دست یابی به« معارف جدید ووضع قوانین نو به اقتباس از اروپا وپیشرفت صنعتی واقتصادی» سخن گفتند. امین السلطان درجریان سفر”دور جهان” دردیدار با سفیر انگلیس دراسلامبول درباره “مساله رفورم درایران” گفته بود: ” اگرباردیگرزمام امور را به دست گیرد، آنچه ازسفر خود به ژاپن ومغرب زمین تجربه آموخته به کارخواهد گرفت”.امین السلطان به این نتیجه رسیده بود که« ایران راهیچ چیز نجات نخواهد داد مگریک رشته اصلاحات عمیق». زمانیکه محمد علی شاه با هرنیتی اتابک را به ایران فراخواند، وی در نامه ای خصوصی به ملکم خان نوشت: « بنده را به اصرار خواسته اند…اگردرورود آنجا بنده را برای کار خواسته باشند» مصمم است به شاه بگوید که جایگاه سلطنت را« درهمین وضع سلطنت که امروز تمام سلاطین اروپا دارند، داشته باشد، گوش به حرف بادمجان دور قاب چین ها ندهند…اگرشنیدند، بنده هم هرقدربتوانم خدمت وکمک خواهم کرد، ورنه مرخص خواهم شد». گزارش های تاریخی متعددی از این نوع دردست است که نشان می دهد، که او زمانی که هنوز در خارج ایران به سر می برد، برای ورود به هرگونه مسولیت سیاسی جدیداصول وشرایطی تعیین کرده بود، از جمله آنکه حالی شاه کند که« کودتا چه اندازه برای آینده مملکت مهلک خواهد بود»واین که« ایران باید با زمانه پیش برود وحکومت پارلمانی برقرار بماند». آدمیت می نویسد: ” اسناد معتبر(خصوصی ورسمی) باطل می کندعقیده تبلیغگرانی را که از پیش ندا سردادند که امین السلطان به داعیه زمامداری برای برانداختن مجلس با محمد علی شاه تبانی کرده وعازم ایران است”. پیش ازورود امین السلطان به ایران مجلس شورای ملی دوبار درباره بازگشت او به بحث وگفتگو پرداخت، دو نماینده آذربایجان، سیدحسن تقی زاده ومیرزا ابراهیم آقا به شدت براو تاختند وبا« خائن السلطان» نامیدن اتابک خواهان« محاکمه» اوشدند. تقی زاده با این توضیح که« اعلیحضرت پادشاه با ما همراه وروح وجسم مبارکش مال ماست» از مجلس خواست از« جسم وروح مبارک» در برابر این گونه« شیاطین » حفاظت نماید.میرزا ابراهیم آقا نماینده افراطی دیگر،اتابک را مسول « شهید شدن شاهنشاه شهید» دانست وتصدیق کردکه مظفرالدین شاه«مسموم غصه استقراض کثیره» که مسولیت آن بر عهده اتابک بوده،گشته است. آدمیت می نویسد:” آن دو نماینده تبریزی حق داشتند که نسبت به ریاست وزررایی امین السلطان به اعتراض برآیند.کارنامه آن وزیرهم درخورنکوهش بود.اما دیگر حرف های آن ها لفاظی سیاسی وعاری ازصداقت بود”. درمجلس شورای ملی سخنان تقی زاده ومیرزا ابراهیم آقا توانست با آرای خود آنان فقط چهار رای کسب کند .یک هفته بعد امین السلطان به انزلی رسید، تشکیلات مخفی وآشکار « اجتماعیون عامیون » افراطی که گمان می بردند اتابک از طریق بادکوبه به ایران خواهد رفت، و” انتظار ش را می کشیدند تا کارش را بسازند”بخت برگشته دیگری راهدف گلوله قراردادند.
«انجمن محلی انزلی» که دارای وظایف واختیارات قانونی نبود وبه گفته فریدون آدمیت” با سایر دسته های مجاهدین وآجتماعیون بادکوبه وتهران پیوستگی داشت” ازورود امین السلطان به انزلی جلوگیری کرد، حکومت رشت طی تلگرافی به مجلس،نوشت:« تکلیف را معین فرمایید». آدمیت به نقل ازمذاکرات مجلس می نویسد:” اکنون مجلس به گفت وشنود نسبتا کوتاهی نشست، یکی گفت:« اگربخواهیم بگوییم اونیاید باید تمام بروند». دیگری افزود: هشت ماه پیش ازتشکیل مجلس ملی در فرنگستان با امین السلطان صحبت داشته واو«ازبابت قرضه اخیرخیلی اظهارپشیمانی وندامت می کرد» ومعتقد بودحکومت ما باید« مشروطه ومقننه باشد». به عقیده یکی دیگرازنمایندگان، اگرقرارباشد همه این اشخاص را خارج کنیم ده نفر برای ما باقی نمی ماند. بیاییم تجربه تازه کنیم-« اگرمملکت اصلاح پیدا کرد، می دانیم که اوکرده وقلب شاهنشاه را برگردانده واگراصلاحی نشد وفتنه ظاهرشد، این ملت اول کاری که با یک مستبد خواهد کرد با اوخواهد بود”. مجلس آن تصمیم را به اکثریت هفتاد وهفت رای دربرابر چهار رای مخالف ونه رای ممتنع(سکوت) اتخاذ کرد. امین السلطان درهنگام ورود به پایتخت” یکسره به درباررفت”.صادق مستشارالدوله که روابط نزدیکی با تقی زاده داشت وبه گفته خودش دو سه روز پس از ورود اتابک با او ملاقاتی داشته است،به نقل از امین السلطان می نویسد:« قول شرف داده ام که به استحکام مبانی مشروطیت سعی نمایم. اگراین جوان(شاه) با عقاید من همراهی کرد، امیدوارم ازعهده قولی که داده ام برآیم. اگراورا درصراط مخالف دیدم ونتوانستم قانعش کنم، از همان راهی که آمده ام بر می گردم ». مستشارالدوله خود براین نظربود که:« دراوایل امرچون مقصود جلب موافقت اتابیک» بود، شاه با اوهمراهی نشان می داده وحرف های اورا می پذیرفته است. ” با موافقتی که به دست آمد ” امین السلطان اتابک یک هفته بعد کابینه خود را به مجلس معرفی کرد. درجریان معرفی کابینه اتابک خود را «وزیر داخله»معرفی کرد،در قانون اساسی مقام ریاست وزرا قید نگردیده بود،در مذاکرات همین جلسه چنین تفسیر گردید:« مقصود مرتبه رییس الوزرایی» است.واز آن پس مقام ریاست وزرا به لحاظ حقوق اداری تثبیت گردید و” قاعده رای اعتماد به کابینه جزوآداب پارلمانی” شد.
نخستین سخنرانی امین السلطان درهنگام معرفی کابینه حاوی نکات قابل توجهی بود، او دربرابر مجلس گفت:« حالا عامل سومی وجود دارد که عامه مردم است ودولت ومجلس باید آن را جدی بگیرند».وی خواهان آن شد که تا تصویب متمم قانون اساسی همه تصمیم های مهم اجرایی« دراتفاق هیات مقننه ومجریه» یعنی در کمیسیون مشترک دولت ومجلس اتخاذ گردد. اتابک در مجلس شورای ملی گفت:« من معنی مسولیت ومشروطیت را می دانم، اگر موانع باشد، باید خودمان رفع کنیم والا باید استعفا دهیم…» امین السلطان درنامه کتبی اش به شاه نوشت: مردم ازپادشاه می خواهند که«منتها درجه حمایت را ازپارلمان بفرمایند»وبر حرمت کنستی توتسیون تاکید کرد وخواستار آن شد که« قوانین اساسی باید جدا به موقع اجرا گذارده شود»وصدور هر حکمی« بروفق قوانین اساسی» باشد. درقسمت های بعد ی به موضوع  ترور وقتل اتابک در صحن مجلس شورای ملی در همکاری با اقلیت افراطی مجلس خواهیم پرداخت.

قسمت اول:

[audio:https://goftar-berlin.de/wp-content/uploads/2013/11/2013-11-02_a.mp3]

قسمت دوم:

[audio:https://goftar-berlin.de/wp-content/uploads/2013/11/2013-11-02_b.mp3]

.