تدبیرنخستین مجلس حکومت قانون دربرابر«واقعه میدان توپخانه» یا «کودتای دسامبر» 1907

ازحدود سه ماه پس ازترورامین السلطان وریاست احتشام السلطنه برمجلس “مناسبات محمدعلی شاه با مجلس وهیات دولت به تیرگی گرایید”. درخواست شاه ازمجلس مبنی برآن که دوقوه «قانونیه» و«اجرائیه» ازهم جدا باشند وجلوگیری ازفعالیت «انجمن» ها که «مخل نظم وآسایش اهالی ونظم شهر شده» اند، درقالب «دستخط شاه» به مجلس فرستاده شد که به گفته فریدون آدمیت “مفاد وسبک آن کاملا متمایزازدستخط های متعارف درباری است. سخنی ازحقوق الاهی سلطنت ومفاهیم کهنه وباطل نرفته؛ بلکه شاه به قانون مشروطگی وقاعده انفصال قوا استناد جسته” است. آدمیت می نویسد: گرچه ایراد شاه موجه به نظرمی آید اما “اوهیچ مسئله مهمی درروابط دستگاه اجرایی وقانون گذاری به میان نیاورده بود.  اما حمله شاه بربی انضباطی چند انجمن، مسئله سیاسی بسیارجدی بود، ونمی شد به سادگی ازآن گذشت”. پاسخ مجلس به «دستخط شاه» وی را متقاعد نساخت واو”ازتکرارایرادهایش بازنایستاد”. آدمیت می نویسد: “اینکه رئیس مجلس نمایندگان را به جلسه های سری پی درپی، (حتی روزتعطیل رسمی) دعوت کرد واصرارمی ورزید که حتما حضوریابند، حکایت ازشدت حالت اضطراری داشت”. گفتگوی علنی نمایندگان مجلس درتاریخ ششم ذیقعده 1325 با شرکت رئیس الوزرا ناصرالملک روشن می نماید که “توطئه ای علیه مجلس درحال تکوین بود”. نخستین اقدام مجلس استیضاح دولت بود به ناصرالملک درمجلس گفته شد: «شما رئیس الوزرا هستید، چراعذرتان رانمی گویید؟ اعتماد به این کابینه نه برای قدس وتقوی است، اگراینطوربود مقدس ترهم دراین شهربود. بلکه اعتماد به این هیات برای این است که مشروطه خواه هستند، واگردستی بخواهد کاری کند اطلاع می دادند…وهمینطوراگرمانعی درکاربود اطلاع می دادند».

استیضاح دولت به دنبال تحرکات نظامی درسطح کشورانجام گرفت. «هنگ سواران آذربایجان» به دستورامیربهادربه همراه چندهنگ شاهسون وبختیاری به تهران فراخوانده شد، دستخط شاه نیزبه فرمانده «قزاقخانه» هم صادر شده بود وشاه دستورپرداخت مخارج سواران را به ناصرالملک که وزیرمالیه نیزبود، داده بود،اگرچه ناصرالملک  ازترس مجلس ازپرداخت آن پول سرباززد، همچنین موضوع را ازترس شاه به مجلس خبرنداد. اما وی زیرفشارپرسش های نمایندگان به قول آدمیت “جواب معنی دارواندیشیده ای” داد: «این یک مسئله را انشا الله ازما نخواهید دید که به شما بگوییم آسوده باشید، وبخواهیم شما را اغفال کنیم. بلکه هروقت هنگام آسودگی است، خودمان …به شما می گوییم آسوده باشید…».
آدمیت می نویسد : “ازپس استیضاح مجلس «طوفان» برخاست. سلسله حوادثی که ازنهم ذیقعده آغازگردید- درآثار وقایع نگاران همزمان به عنوان ساده «واقعه میدان توپخانه» ثبت شده، اما درگزارش های رسمی خارجی مسئله «کودتا ی دسامبر» ونقشه عملیات نظامی علیه مجلس مطرح است. درآن روزها (نهم تا چهاردهم ذیقعده) جلسات مجلس به صورت «سری» یا غیرعلنی برگذارمی شد وگاه جلسات درطول شب نیز ادامه داشت، صورت مذاکرات مجلس درآن روزهای بحرانی انتشارنیافته است. شاه ازدولت می خواهد که: «سریعا اقداماتی علیه انجمن ها که مردم را به شورش وبلوا تحریک می کنند، به عمل آورد…درغیراینصورت ناگزیر اوخود برقراری نظم وآرامش را برعهده خواهد گرفت». اما دولت نتوانست شاه راازتصمیم خود منصرف کند، رئیس دولت استعفا داد. بامداد نهم ذیقعده سربازان هنگ امیر بهادردرمیدان توپخانه مستقرگشتند وسرهنگ لیا خوف روس، رئیس قزاقخانه، مواظبت ونگهبانی ازکاخ گلستان را برعهده گرفت. مجلس درنخستین قدم دربرابراین صف آرایی کوشید با ارسال پیامی شاه را ازدشمنی با مجلس بازدارد وبدین منظورازعضدالملک رئیس ایل قاجار وعلاالدوله برادر احتشام السلطنه رئیس مجلس استمداد طلبید. عضدالملک درمجلس حاضرنشد وشاه علاالدوله را به دربارفراخواند وخشمگینانه وبا دشنام باعصا برسراوکوفت واورا درآبدارخانه دربارحبس کرد. خبررفتارشاه با علاالدوله هیجان وهراسی درمجلس برانگیخت ومجلس تصمیم گرفت هیاتی را روانه دربار کند وتا بازگشت آن هیات جلسه مجلس برقرارباشد. اما پیش ازرسیدن آن هیات به دربار خبرتوقیف وزیران دولت توسط امیربهادربه مجلس رسید وشاه ازپذیرفتن هیات مجلس خودداری کرد. دیگر جای تردیدی نبود که شاه تصمیم به تعطیل مجلس وانحلال دولت دارد وآن گونه که خود تهدید کرده بود، قصد دارد «خود برقراری نظم وآرامش را» برعهده گیرد. درواقع اوشروع به اجرای نقشه ای می کرد که درگزارش های رسمی خارجی ازجمله روس وانگلیس ازآن با عنوان «کودتای دسامبر»1907یاد کرده اند. آدمیت می نویسد: “ازاین لحظه مقابله مجلس با شاه آغازگردید.”
روزبعد برخلاف انتظارشاه ودربارمجلس جلسه رسمی خودرا برگذارکرد. “رئیس مجلس به مدرسه سپهسالاررفت ودرآن را که بسته بودند بازکرد تا مردم درآن جای گیرند”. آدمیت براساس گزارشات شاهدان خارجی وداخلی می نویسد: “شب هنگام افراد مسلح درپشت بام مدرسه ومجلس وخانه های اطراف سنگرگرفتند…دراین لحظات حساس انجمن ها «فلج» بودند وهیچ «آثارحیات» ازآنها دیده نشد. شاه خواستار تعطیل مجلس تا برقراری نظم شد. مجلس دستورشاه را به «طعن واستهزا» گرفت وبرتشکیل «کمیسیون فوق العاده» برای «اداره تمامی اوضاع» به ریاست احتشام السلطنه رای داد. وطی نامه ای رسمی به شاه به نقض قانون اساسی توسط اووبرکناری دولت ووزرا اعتراض وخواهان برچیدن تدارکات نظامی شد. آدمیت براساس گزارشات شاهدان عینی شمارجمعیت میدان توپخانه را درروزهای دهم ویازدهم ذیقعده دردفاع ازشاه وکودتا یک هزار وپانصد تن آورده است. درتقابل با آن جمعیت، تظاهرات وسیع تری درمدرسه سپهسالار ومیدان بهارستان وباغ نگارستان دران روزها برقراربود. آدمیت دراین باره می نویسد: “درسنجش دقیق تاریخی باید دانسته شود که آن خروش همگانی متفرع براستقامت اولیه مجلس بود؛ درآن لحظات حساس هیچ حرکت دیگری حتی ازانجمن ها ودسته های انقلابی دیده نشد. درخورتحسین سرعت تصمیم گیری رهبری مجلس است؛ مهم ترین تدبیرعملی کمیسیون فوق العاده مجلس آرایش دفاعی بود”.
شاه با آرایش نظامی درمیدان توپخانه وتوقیف وزیران دست به کودتا برده بود. قراربراین بود که به دنبال بازداشت هیات دولت، شب هنگام احتشام السلطنه رئیس مجلس راهم دستگیرکنند. به علاوه، نیروی قزاق ساختمان مجلس را به اشغال خویش درآورد. آن گونه که وزیرمختارانگلیس مارلینگ به گری وزیرخارجه گزارش داده است: پس ازبرانداختن دولت وتسلط شاه براوضاع سیاسی، اگرقوای قزاق مجلس ومیدان بهارستان را اشغال می کرد ورئیس مجلس هم دستگیرمی نمودند- «کارکودتا تمام بود». هارتویگ وزیرمختارروس نیزدرگزارش خود به ایزولسکی، همان معنا را دقیق ترتایید می کند: «درلحظه بحرانی اگرقشون برای تصرف مسجد (سپهسالار) وبستن موقت ساختمان پارلمان حرکت کرده بود، پیروزی کامل ازآن شاه بود». اما شاه که «ازخود قاطعیت نشان نداده بود، با برآورد نادرست ازنیروهایش فرصت مساعدی را ازدست داد».
درتاریخ سیزدهم ذیقعده، پس ازتغییرموازنه نیرودرشرایطی که شاه ودربار«درگیری با نیروی مسلح مخالف» را خطربسیارجدی تلقی کردند وحتی «احتمال حمله مردم به کاخ سلطنتی» جدی گرفته شد، شاه ناچاربه پذیرش هیات برگزیده مجلس گشت واین بارنیزمیانجی گفتگوی صلح عضدالملک بود. به قول آدمیت شاه که”گویی هیچ قضیه ای که خلاف آداب مشروطگی باشد روی نداده”. با دستخط جدیدی نوشت: «دراین موقع لازم است توضیح نماییم: بعضی مذاکرات که ازقانون اساسی خارج است اگرواقع شود- آنچه راجع به مجلس شورای ملی است خود مجلس اصلاح خواهد نمود». ودرمورد انجمن ها وروزنامه ها به اجبارپذیرفت که درصورت رفتارخلاف قانون اساسی «مطابق قوانین مقرره ودرکمال سختی جلوگیری»شود. اما این دستخط ازنظرمجلس با هدف فراهم آوردن شرایط صلح وانجام مذاکرات جامع تر، دیده می شد. ودرواقع قراربود مقدمات «صلح» میان مجلس وشاه ودرباررا فراهم آورد. پس ازیک هفته که دولتی درکارنبود، هیات وزیران به ریاست نظام السلطنه به مجلس رفت وگفتگوها برای تکمیل پیمان صلح ادامه یافت ودرتاریخ شانزده ذیقعده شاه تفاهم نامه ای را امضا کرد که آدمیت مفاد آن را به قرارزیرآورده است: “تعهد وسوگند پادشاه درحرمت مشروطیت وقانون اساسی؛ اینکه «تمام ادارات قشون ازقزاقخانه وکشیکخانه وغیره درتحت ریاست وزارت جنگ باشد»؛ استقرارگروه دویست نفری سربازبرای نگهبانی مجلس که «درتحت حکم مجلس باشد»؛ «مجازات اشراری که شرارت کردند»؛ مسئولیت امیربهادرمنحصربه امورکشیکخانه سلطنتی باشد، یعنی «شغل دیگرنداشته باشد». محمد علی شاه علاوه برآن سوگند نامه ای نیزدردفاع از«اساس مشروطیت وقوانین اساسی» توسط عضدالملک به مجلس فرستاد.
نمایندگان مجلس نیز دربرابرسوگند نامه شاه درتاریخ شانزدهم ذیقعده آن گونه که درصورت مذاکرات مجلس اول ثبت گردیده تحت عنوان «قسم نامه وکلای ملت» نوشتند: «ما وکلای ملت امضا کنندگان ذیل نیزبه این کلام الله مجید قسم یاد می کنیم: مادامی که قوانین اساسی وحدود مشروطیت را اعلیحضرت اقدس همایونی حامی ومجری ونگهبان باشند بهیچ وجه من الوجوه خیانت به اساس سلطنت ایشان نکنیم، وحدود وحقوق پادشاه متبوع عادل خودمان را موافق قانون اساسی محفوظ ومحترم بداریم».
درفرصت بعد خواهیم دید که چگونه «صلح» محمد علی شاه بیش ازشش ماه دوام نیآورد واو«برای نگهداری سلطنت» خویش «به قدرت شمشیر» نیا کانش متوسل شد وپس ازاستخاره «مصلحت» دید که « توپ به درمجلس»نخستین حکومت قانون درایران که نوپا وبه زحمت دوساله می شد، بفرستد

قسمت اول:

[audio:http://goftar-berlin.de/wp-content/uploads/2014/05/2014-05-03_a.mp3]

قسمت دوم:

[audio:http://goftar-berlin.de/wp-content/uploads/2014/05/2014-05-03_b.mp3]

..